Một chiều thứ bảy cuối năm tại TP.HCM, tiến sĩ Đàm Quang Minh, hiệu trưởng đại học trẻ nhất ở Việt Nam, thả mình trên ghế trong một quán cà phê ở quận 7, tỏ vẻ thư thái: “Hôm nay mới được ngủ một bữa đã đời. Chẳng bù cho những ngày qua cứ toàn phải ra sân bay vào lúc 5 giờ sáng.” Ở tuổi 35, Đàm Quang Minh tiếp quản trường đại học FPT với một tài sản tương đối lớn: 17 ngàn sinh viên và học sinh, doanh thu gần 600 tỉ đồng, lợi nhuận khoảng 160 tỉ. Hội đổng quản trị đại học FPT lựa chọn một gương mặt trẻ để điều hành trong giai đoạn mới, với mong muốn phát triển thành một “mega university – siêu đại học,” với mục tiêu 100 ngàn sinh viên vào năm 2020.
Vừa nhậm chức, tân hiệu trưởng gửi thư cho toàn bộ cán bộ nhân viên bày tỏ quyết tâm về chiến lược GSM (Global, Smart và Mega university) với ý nghĩa quốc tế hóa, đưa công nghệ vào giáo dục và trở thành siêu đại học. Một văn bản được ban hành quy định cán bộ giảng viên không được nhận quà từ sinh viên nhân ngày 20.11. Đàm Quang Minh cũng ký quyết định bổ nhiệm Đặng Minh Tuấn, thạc sĩ tốt nghiệp nước ngoài nhưng trượt cuộc thi công chức vào trường trung học Hà Nội Amsterdam… Một yêu cầu gồm tám điểm của sinh viên được gửi tới qua Facebook. Ông Minh trả lời đúng một tháng sau đó, cũng trên Facebook. Nhiều người thích cách làm trẻ trung này.
Thế nhưng, khi tái cấu trúc theo phân quyền mạnh cho cấp dưới, tại sao một hiệu trưởng lại phải xắn tay áo lên đi giải quyết chuyện điện nước? “Đây không phải là chỉ giải quyết điện nước hay chuyện lặt vặt mà nằm trong một chuỗi giải quyết các vấn đề lớn hơn, đó là cách xử lý phản hồi của sinh viên như thế nào”.
Khối giáo dục FPT hình thành từ năm 1999, khi lãnh đạo công ty này nhận thấy họ không thể sử dụng các sinh viên mới tốt nghiệp vào làm việc ngay. Nguyên nhân: thế giới đang dùng ngôn ngữ lập trình C, mà sinh viên vẫn học ngôn ngữ Pascal. FPT mở Aptech, trung tâm đào tạo lập trình viên quốc tế theo mô hình nhượng quyền của Aptech, Ấn Độ. Năm 2004, họ mở thêm FPT Arena chuyên về mỹ thuật đa phương tiện. Đến năm 2006, đại học FPT (FU) có quyết định thành lập và khai giảng khóa đầu tiên vào đầu năm 2007, với 299 sinh viên. Đây là trường đại học đầu tiên do doanh nghiệp lập nên, và được tự chủ đào tạo chuyên ngành. Năm 2008, màn trình diễn múa Borat của hai sinh viên FPT Arena với trang phục “gần như khỏa thân” đã bị dư luận chỉ trích kịch liệt. Sự cố này được coi là “bài học vấp ngã” của cả khối và phải làm tốt hơn để quên đi. Đến nay, chất lượng của FU đã được công nhận, phủ sóng đào tạo từ khối phổ thông đến mới nhất là thạc sĩ. Giáo trình quốc tế, giảng dạy bằng tiếng Anh, chương trình thoát khỏi sự hàn lâm, chú trọng đến thực học, và giảng viên là những chuyên gia công nghệ. Tổ chức QS Star xếp FU hạng 3 sao/5 sao, mức được coi là nổi tiếng ở trong nước và được nhà tuyển dụng đánh giá cao. Tỉ lệ sinh viên tốt nghiệp có việc làm ở mức 98%. Khoảng một năm về trước, Laureate International University (LIU), do cựu Tổng thống Mỹ Bill Clinton làm chủ tịch danh dự, đã ngỏ ý mua lại, nhưng lãnh đạo đại học FPT không đồng ý bán. LIU hiện là hệ thống trường tư lớn nhất trên thế giới, với hơn 800 ngàn sinh viên từ hơn 30 quốc gia trên thế giới, doanh thu khoảng 3,5 ti đô la Mỹ. “FPT không bán, vì coi đó là giá trị của mình,” Đàm Quang Minh nói.
Bức tranh đại học tư ở Việt Nam trong thời gian qua phủ đây sắc xám. Trong tổng số khoảng 433 trường đại học và cao đẳng trên cà nước, đại học tư có 58 trường, cộng thêm 28 trường cao đẳng, chiếm chưa đầy 20% về số lượng trường và hơn 15% về số lượng sinh viên. Con đường phát triến của khối đại học tư thục cũng nhiều thăng trầm. Giai đoạn đầu tiên từ 1995 - 2001, một loạt các trường ra đời, do chính các nhà giáo xây dựng nên. Những chập chững bước đầu trên con đường chông gai đó để lại những vấp ngã như sự kiện các lãnh đạo chủ chốt của một trường là đại học Đông Đô lâm vào vòng lao lý. Từ chỗ 30 trường trước đó, năm 2001, khối đại học tư thục chỉ còn 23. Giai đoạn tiếp theo là sự vào cuộc của các doanh nghiệp và cả các trường quốc tế, kéo theo làn sóng mở trường đi kèm với những tai tiếng.
Cuộc cạnh tranh thu hút sinh viên dẫn đến một cuộc đua giảm học phí, đồng nghĩa với giảm chất lượng. Các tranh chấp không tránh khỏi như đã từng xảy ra tại đại học Hùng Vương, Hoa Sen… Những người làm trong ngành chứng kiến cảnh các trường “chòi đạp lên nhau mà sống.” Cuộc thanh lọc sẽ còn khốc liệt, và giới thạo tin đang chờ đợi những cái chết được báo trước của hơn một chục trường trong thời gian tới. Giữa con đường đua gập ghềnh đó, đại học FPT ra đời và định vị ở một mức cao. Học phí 3.300 đô la Mỹ/sinh viên/nàm, chi sau các trường quốc tế như RMIT. Họ không đặt mục tiêu tồn tại mà phát triển thành siêu đại học. Trọng trách đặt trên vai Đàm Quang Minh là tái cấu trúc đại học FPT. Cấu trúc cũ được xây dựng theo hàng ngang tỏ ra không phù hợp với hướng phát triển mới, nên cần phải “xoay” lại theo hàng dọc, phân theo ngành. Chỉ từ “xoay” đơn giản, số phận của biết bao nhiêu con người được đặt lên bàn cân. Ở thời điểm cuối năm, “không được bố trí công việc” trong cấu trúc mới, đồng nghĩa với mất tiền thưởng. Chính vì thế, Minh không dám mạnh tay: “Quyền lợi của người lao động phải được bảo đảm, vì lẽ, trong một tổ chức, đặc biệt là tổ chức giáo dục, con người là quan trọng nhất”.
SINH NĂM 1979, ĐÀM QUANG MINH LẦN ĐẦU TIÊN ĐẾN VỚI FPT khi sinh hoạt trong một câu lạc bộ các tài năng trẻ do FPT khởi xướng từ năm 1999. Minh theo học tiến sĩ tại Đức, và trở về với ý định sẽ là một nhà khoa học. Nhưng ông Trương Gia Bình, chủ tịch HĐQT FPT, biết được, kéo về làm trợ lý cho mình. Đó là vào năm 2007, thời điểm FPT đạt đinh cao danh vọng. Nhiệm vụ của Đàm Quang Minh khi đó là cùng với một đội ngũ xây dựng dự án FPT School. Kết quả, năm 2008, dự án bị khai tử vì nhiều lý do, trong đó có khủng hoảng kinh tế và sự thiếu kinh nghiệm của đội ngũ. “Đến bây giờ tôi cũng không hiếu tại sao anh Bình lại giao cho một người thiếu kinh nghiệm như tôi thế?” Đàm Quang Minh bộc bạch về duyên nợ với FPT, cũng như chuyện mình thoát khỏi tháp ngà nghiên cứu đế đi làm quản trị giáo dục.
Đầu năm 2009, tiến sĩ Lê Trường Tùng, hiệu trưởng đại học FPT kéo Minh về, thành lập đơn vị hợp tác quốc tế. Dự án khá thành công. Tháng 7.2010, Đàm Quang Minh khởi xướng trường cao đẳng thực hành FPT Polytechnic. Năm đó, dự án này hoạt động khá mờ nhạt, nhưng đến năm 2011 thì phát triển mạnh mẽ, mở luôn cả chi nhánh ở TP.HCM và Đà Nẵng. Khối giáo dục FPT nhờ đó đạt mốc 10 ngàn người học. Năm 2012, FPT Polytechnic mở thêm ba địa điểm ở Quảng Ninh, Thanh Hóa và Đắk Lắk. Năm2013, Minh lãnh trọng trách về viện Đào tạo quốc tế đi tuyển sinh viên nước ngoài về học tại FPT. Đùng một cái, Đàm Quang Minh rời FPT, đưa cả gia đình vào TP.HCM sinh sống. Lý do được giải thích là muốn làm mới mình, ở đó, Minh gia nhập tố chức Giáo dục Hoa Kỳ (AEI), ở cương vị phó chủ tịch kiêm giám đốc điều hành. Minh ở cương vị này được sáu tháng rồi quay lại FPT để hiện thực hóa giác mơ “siêu đại học”.
Kỷ niệm ngày nhà giáo đầu tiên trên cương vị hiệu trưởng đại học FPT là chuyến đi Mỹ đến trường Phoenix, một trong những tổ chức giáo dục tai tiếng nhất thế giới. “Nhưng Phoenix lại có cái được: cung cấp giáo dục cho những người không có khả năng… Ai làm giáo dục cũng muốn trường mình toàn những sinh viên giỏi, học trò tài năng, chúng tôi cũng vậy nên mới có những sinh viên giành giải cao trong các cuộc thi quốc gia, quốc tế. Nhưng những băn khoăn về một trường học phí rẻ và giúp đỡ những người yếm thế thành công hơn trong cuộc sống vẫn cứ lởn vởn trong đầu. Liệu ai sẽ trả lời cho những băn khoăn này? Chắc vẫn sẽ phải làm cả hai việc vậy!” Vấn đề là, ở Việt Nam, đại học FPT thuộc tốp trên, học phí cao, chất lượng tốt, còn Phoenix thì chú trọng tới nhóm thu nhập thấp và đầy tai tiếng về chất lượng. Vậy sẽ phải có cái hy sinh đé đạt được mục tiêu? Hay làm thế nào để có thể cân bằng hai yếu tố này? “Cách tốt nhất là tách ra hai trường,” ông Nguyễn Thành Nam, phó chủ tịch hội đồng quản trị đại học FPT, trả lời Forbes Việt Nam. Đàm Quang Minh cũng đồng tình: “Sẽ phải thành lập một trường mới, dưới một cái tên mới”.
Trên chuyến bay đến Mỹ đó, Đàm Quang Minh xem bộ phim Ivory Tower (Tháp Ngà), một thuật ngữ tôn vinh giá trị học thuật. Nhưng Minh muốn rời khỏi tháp ngà, như cách mình đã thể hiện trong những năm qua làm việc tại FPT. “Go mass” là một khái niệm mới, ám chỉ giáo dục phải có tác động mạnh mẽ đến xã hội, càng nhiều càng tốt, như cách nói phổ cập đại học ở Việt Nam hiện tại. Chính vì thế, mục tiêu 100 ngàn sinh viên, học sinh năm 2020 đang được nhắm tới.
Khởi điểm ở mức 17 ngàn như hiện tại, nghĩa là mỗi năm sẽ phải có thêm khoảng 20 ngàn người học. “Đây là một cách nói kiểu đường xa vạn dặm chứ không ai nói đường xa trăm dặm cả. Vả lại, FPT có truyền thống đặt ra những mục tiêu viển vông và bắt tay vào thực hiện. Thỉnh thoảng cũng có cái đạt được,” nguyên CEO FPT Nguyễn Thành Nam giải thích.
Ông Nam cho biết mình “thường xuyên tranh luận, nhưng với tư cách cá nhân” với Minh về các quan điểm giáo dục học thuật hay giáo dục đại chúng, về vai trò giữa người trẻ và người già trong đổi mới giáo dục, mà kết quả là “thống nhất nhiều hơn bất đồng”. Minh thừa nhận: đấy là một mục tiêu cần hướng tới, và nếu đạt được khoảng 70-80 ngàn sinh viên cũng là một thành tích. “Cái quan trọng hơn là cấu trúc tổ chức và bộ máy của mình đã sẵn sàng cho cuộc chơi. Và một ‘mega university’ thì ít nhất phải là 100 ngàn sinh viên”.
Người làm giáo dục đang chứng kiến sự thay đổi mạnh mẽ các hình thức giáo dục trực truyến, kết hợp trực tuyến và truyền thống, trực tuyến đại trà kiểu MOOC, học tại gia kiểu homeschooling… Nhưng tất cả vẫn chỉ là những trào lưu, chưa trở thành các mô hình mới, chưa trở thành một cuộc cách mạng. “Mô hình mới đó là gì, hình hài ra sao vẫn là cuộc mày mò thí nghiệm thử và sai,” Đàm Quang Minh nhận định. Chính vì thế, vị tiến sĩ sinh năm 1979 vẫn chưa tiết lộ mô hình và những cái mới trên con đường đưa đại học FPT thành một “mega university” ra sao. “Để thành một siêu đại học, với 100 ngàn người học thì phải mở mới nhiều. Lời giải cũng đã có, nhưng chưa thể tiết lộ được”.
Đại học FPT đang quốc tế hóa từng bước. Con đường này được đi thành từng bước: giáo trình quốc tế, giảng viên quốc tế, sinh viên quốc tế, và mở cơ sở ở nước ngoài. Bước một dễ, bước hai không khó, nhưng bước ba là một thách thức. Trên bản đồ du học của thế giới chỉ có dòng chảy du học sinh Việt Nam ra ngoài, mỗi năm tiêu khoảng 1,7 tỉ đô la Mỹ, chứ chưa ghi nhận chiều ngược lai. Vậy họ bắt đầu từ đâu? “Cách đi sẽ như các trường quốc tế tại Việt Nam. Phải có các nhà tư vấn du học, và phải tổ chức hội thảo du học”. Viện đào tạo quốc tế được thành lập, và các cuộc hội thảo được đại học FPT tố chức tại… châu Phi, rồi các quốc gia Nam Á, với lời giới thiệu: “Hãy đến Việt Nam, trung tâm của châu Á, là khu vực năng động nhất trên thế giới”.
Năm 2009, đại học FPT đón sinh viên quốc tế đâu tiên. Năm 2013, họ có khóa học đầu tiên của sinh viên quốc tế thuộc hệ chính quy bốn năm. Hiện tại, họ có 66 sinh viên nước ngoài, 32 sinh viên hệ liên kết quốc tế, khoảng hơn 200 sinh viên diện trao đổi. Con số đó còn chưa đến 1%, mà mục tiêu là đạt được 10% trong 5-10 năm tới. Ở Lào, một khu đất 30 héc ta cũng đã được phê duyệt để họ mở phân hiệu. Ở Myanmar, những thủ tục ký kết đã hoàn tất cho chuyện hợp tác để ra đời trường Victoria FPT University, mở màn cho chiến lược xuất khẩu giáo dục. “Thay vì cấm sinh viên đi ra thì hãy tăng sức cạnh tranh của các trường Việt Nam lên để kéo sinh viên nước ngoài đến. Tại sao không? Chúngtôi đặt mục tiêu 10% sinh viên quốc tế, 15% giảng viên nước ngoài ở đại học FPT”, vị hiệu trưởng trẻ miệng nói, trong đầu nghĩ về dòng chảy của những người nước ngoài đang đổ đến ngày một nhiều tại thị trường Việt Nam. “Mục tiêu đó có vẻ không viển vông lắm!”
Theo Forbes Việt Nam số ra ngày 5 tháng 1 năm 2015, trang 108-111