Hôm nay tôi muốn bàn về chữ Thực, theo nghĩa thực chất chứ không liên quan đến nghĩa là ăn cho dù người đời sẽ nghĩ đến ăn uống nhiều hơn.
Rất nhiều người bàn rằng cần làm cái này, cần làm cái kia. Thực trạng xã hội, rồi thực trạng giáo dục, … đang có vấn đề. Nhưng thực trạng là thế nào thì lại rất khó nói một cách rạch ròi, tường minh.
Ngay từ khi tôi còn làm khoa học thì những tài liệu như bản đồ hay số liệu thường vẫn được coi là tài liệu bí mật quốc gia. Sau nhiều lần liên hệ không thể tiếp cận được, cuối cùng tôi tìm thấy nó trong một thư viện của một trường đại học tại Châu Âu. Khi mà những số liệu nền như vậy không được cung cấp thì các nghiên cứu trở nên vô nghĩa. Nhà nước cần đóng vai trò cung cấp số liệu nền tảng một cách miễn phí cho các nghiên cứu của quốc gia.
Về khía cạnh khái niệm cũng bị làm cho mơ hồ và thiếu chính xác. Đơn giản nhất như khái niệm Tiến sĩ. Theo bậc học xưa có 3 bậc: Khôi nguyên, Hoàng giáp và đồng tiến sĩ xuất thân sau thêm Phó bảng. Nếu đối chiếu như vậy thì anh Thạc sĩ nên gọi là Phó bảng và anh Tiến sĩ khoa học gọi là Hoàng Giáp chăng? Nay chúng ta gọi các anh nghiên cứu là Tiến sĩ nên mới có chuyện làm danh mục hay bia giấy cho các Tiến sĩ đời nay để xứng với bia đá đời xưa. Rồi mới có chuyện các quan chức cũng đua nhau làm Tiến sĩ dù chẳng hề có ý định nghiên cứu gì cả.
Có lần trao đổi về giáo dục, có anh bạn hỏi tôi làm thế nào để cạnh tranh được với các trường dạy nghề mang tên đại học như các Đại học sư phạm kỹ thuật hay Đại học công nghiệp. Quả đúng vậy, rất nhiều trường bản chất là dạy nghề nhưng vẫn dùng từ “đại học” và rồi dịch sang Tiếng Anh là university. Khách khứa đến thăm băn khoăn tại sao chỗ như vậy lại gọi là university? Ngay cả các trường chuyên ngành như Đại học Y, Dược hay Xây dựng, Kiến trúc, Thủy lợi cũng chẳng nên gọi là university. Thế nên mới có chuyện tại Việt Nam, university này có thể nằm trong university khác mà không chịu làm school hay college(cũng có nghĩa là trường). Cũng chẳng trường nào không nhận mình là university vì ko nhận nghĩa là tự loại mình khỏi cuộc chơi chung. Từ đó dẫn tới việc, trên danh nghĩa trường đại học thì rất nhiều. Tỷ lệ học đại học ngày càng cao nhưng cả năng lực làm việc theo hướng nghề nghiệp và cả năng lực nghiên cứu đều rất thấp một cách đáng báo động.
Khi khái niệm dùng sai nên các tranh luận trong xã hội và cả định hướng cũng bị sai theo. Vì mang danh university nên những câu hỏi về nghiên cứu luôn được đặt ra. Mà nghiên cứu thì không dễ, thế nên lại làm bừa. Những đề tài tiến sĩ với những cái tên cười không nổi, khóc không xong ra đời thường xuyên. Những tuyển tập, tạp chí nghiên cứu dạng “tự sướng” chẳng theo chuẩn mực nào của các đòi hỏi về tính hàn lâm trong nghiên cứu. Những tài liệu tốn công, tốn sức chẳng bao giờ trở thành giá trị tri thức của nhân loại và cũng chẳng bao giờ quan tâm xem có ai trích dẫn hay không. Một sự lãng phí và lừa dối ngọt ngào dưới danh nghĩa các nhà khoa học.
Thực tế thì công việc đòi hỏi năng lực cao vẫn chưa nhiều nên vẫn thấy thạc sĩ, cử nhân ngành ngân hàng đi đếm tiền quầy thu ngân hay kỹ sư công nghệ phần mềm chỉ lọ mọ gõ code. Tất cả vì chúng ta đang tự lừa dối nhau bằng những khái niệm không có thật. Một môi trường và các khái niệm không rõ ràng khiến cho chúng ta chẳng thể có thể có được hành xử một cách đúng đắn. Nếu được gọi lại tôi sẽ coi Đại học Ngoại thương như Trường Kinh doanh Hà Nội (School of Business), Đại học Luật sẽ là Trường Luật Hà Nội (Hanoi School of Law), … chỉ có các trường đại học vùng với đầy đủ các khoa ngành và có nghiên cứu khoa học với hàm lượng tri thức cao thì gọi là Trường đại học (bỏ việc Đại học và Trường Đại học là hai khái niệm khác nhau như hiện nay). Cũng không nên gọi bằng cấp hiện nay là bằng đại học mà gọi là bằng cử nhân hoặc/và bằng kỹ sư. Các trường đều có thể cấp nếu đủ tiêu chuẩn (giống tiêu chuẩn đại học hiện tại). Hệ cao đẳng thì thành bằng cử nhân theo hệ 3 năm. Tất nhiên nếu đổi tất các trường khác với tên Đại học sẽ gây phản ứng lớn trong xã hội, do đó các trường này cần được đổi thành các trường Đại học ứng dụng và chỉ sử dụng từ college cho các trường này. Các trường đại học (university) cần có đủ các khoa ngành và chỉ dạy chương trình 4 năm trở lên.
Từ đó các câu hỏi về việc trách nhiệm tự động được trả lời một cách mạch lạc. Theo đó các mức đào tạo của bậc sau phổ thông gồm kỹ năng, nghề nghiệp và nghiên cứu được tách bạch theo định hướng. Việc đào tạo kỹ năng và chính trị cần đưa ra khỏi bậc đào tạo cử nhân. Việc dạy Tiếng Anh không phải nhiệm vụ của bậc cử nhân, nếu coi là điều kiện thì thành lập các đơn vị đào tạo dự bị để đảm bảo yêu cầu đầu vào cho các ngành nghề được coi là cần thiết. Đào tạo dự bị cần được thực hiện trước khi vào bậc học chính thức. Đào tạo chính trị, hành chính là nhiệm vụ của các nhân lực làm việc cho hệ thống chính trị. Vậy nên chỉ các trường chính trị mới đào tạo các đối tượng này và nếu cần có thể coi đây là các tiến sĩ hiện đại. Còn học vị doctor có thể gọi là bác sĩ hoặc bác học để nhấn mạnh tính học thuật vốn dĩ không liên quan đến việc quan trường.
Nói chung các trường đại học ứng dụng chỉ cần đào tạo 3 năm cử nhân để có thể đi làm. Ai làm các việc liên quan đến nghiên cứu phát triển thì cần phải biết Tiếng Anh và học sâu về hàn lâm hơn theo hệ cử nhân 4 năm hoặc kỹ sư 4 năm. Như vậy các trường đại học ứng dụng có thể đào tạo cử nhân/kỹ sư 3 năm và cũng có thể có hệ đào tạo 4 năm. Nhưng các Trường đại học chỉ đào tạo hệ 4 năm và bằng Tiếng Anh tập trung vào nguồn nhân lực chất lượng cao.
Xét về khía cạnh luật và quản lý nhà nước, Tổng cục dạy nghề nên được hợp nhất với Bộ giáo dục và đào tạo. Luật giáo dục và luật dạy nghề cũng cần hợp nhất để tránh chồng chéo. Từ đó, các nhiệm vụ quản lý nhà nước của Bộ tập trung vào quản lý các trường Đại học hướng tới các nhiệm vụ nghiên cứu phát triển, còn các trường Đại học ứng dụng do Sở quản lý hướng tới việc đáp ứng nguồn nhân lực cho các địa phương. Các trường đại học được tự do học thuật nhưng tất cả giảng viên cần có học vị bác sĩ (tiến sĩ) để đảm bảo tính học thuật cao. Không chấp nhận việc đào tạo chất lượng kém mở rộng tràn lan như hiện nay tại các trường khối công lập.
Quay trở lại tiền đề của bài này, nếu muốn có chất lượng đầu tiên cần trung thực với chính mình. Đi vào thực chất tránh hư danh. Các trường muốn là đại học đẳng cấp thì phải thật sự đẳng cấp và không làm việc tầm thường. Các trường đại chúng cần tập trung vào nhiệm vụ làm sao sinh viên có được kiến thức, kỹ năng ra trường đảm bảo làm được việc xã hội cần. Không cần thiết gây tốn kém xã hội bằng những kỳ thi tốn kém, ít ý nghĩa. Nếu các trường thực sự thực học thì sinh viên không dại gì mà cố theo. Khi mà ranh giới giữa tốt xấu mờ nhạt, các giá trị không được phân định rõ ràng thì chính là lúc tất cả chỉ chạy theo hư danh mà không có thực chất.
Vài ý kiến đầu xuân là ý kiến cá nhân và chỉ đại diện cho những suy nghĩ cá nhân và không có mục đích gì khác.
TS. Đàm Quang Minh
Hà Nội, mùng 1 Tết Giáp Ngọ 2014
Bài đăng trên FB của tác giả, ban biên tập đăng lại sau khi nhận được sự chấp thuận của TS.Đàm Quang Minh