Dân trí xin được trích nguyên văn bức thư của bạn Mai Đức Anh:

Kính gửi Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam,

Sẽ thật khó để một người bận trăm công nghìn việc dành thời gian cho những gì cháu đang viết, nhưng trước tình trạng “chảy máu chất xám” ngày càng diễn ra phổ biến và nghiêm trọng, với mong muốn được đóng góp cho đất nước, cháu vẫn bạo gan viết lá thư này gửi tới Phó Thủ tướng với hi vọng sẽ nhận được sự quan tâm lớn hơn của các bậc lãnh đạo nhà nước về hiện tượng kể trên.

“Chảy máu chất xám” ở đây được định nghĩa là việc những người có tài năng và điều kiện ra nước ngoài học tập, làm việc rồi không quay trở về quê hương. Đây không chỉ là nỗi lo của một quốc gia về nguồn nhân lực tương lai, mà qua đó, thực trạng này còn phản ánh lên cách mà nhân tài Việt Nam vẫn đang được đối xử. Dưới góc nhìn của một du học sinh, cháu xin được nêu ý kiến để nói rõ hơn về điều này.

Sinh ra và lớn lên tại Việt Nam, được giáo dục về lòng yêu nước và truyền thống gia đình ngay từ nhỏ, thật khó tin có ai lại muốn nghĩ đến việc xa đất nước, xa gia đình lập nghiệp và bắt đầu lại từ hai bàn tay trắng. Nhưng đáng buồn khi có đến 70% du học sinh (theo ước tính của các chuyên gia) không trở về nước sau khi tốt nghiệp và con số này vẫn gia tăng. Điều đó cho thấy có những nguyên nhân lớn hơn dẫn đến việc họ phải tạm gạt đi những nhu cầu về đời sống tình cảm cá nhân để theo đuổi sự nghiệp nơi đất khách quê người.

Nguyên nhân đầu tiên nhiều người nhắc đến là nền kinh tế chưa phát triển, dẫn đến việc thu nhập của những người tài chưa đáp ứng được nhu cầu cuộc sống cần thiết. Tuy không phủ nhận rằng lí do liên quan đến “miếng cơm manh áo” là hợp lý khi con người cần đầu tư thời gian và công sức để phát huy khả năng và cống hiến cho xã hội hơn là lo lắng sao cho đáp ứng đủ những nhu cầu cơ bản thường ngày, nhưng cháu cho rằng việc vin vào nguyên nhân này là sự bao biện cho việc đánh mất nhân tài nhiều hơn là một vấn đề cần giải quyết.

Bởi lẽ, nếu nhân tài ra đi chỉ vì vấn đề vật chất thì nạn “chảy máu chất xám” mang một ý nghĩa tạm thời. Có nghĩa là sau khi tích lũy được tri thức, kinh nghiệm cùng với lượng tiền bạc cần thiết thì những người đang ở nước ngoài sẽ không do dự đầu tư về nước, gửi tiền về cho gia đình hay thậm chí là quay trở về quê hương làm việc với kĩ năng tốt hơn, mạng lưới xã hội rộng hơn và không còn gánh nặng về tiền bạc nữa. Lượng kiều hối không nhỏ mà mỗi năm nước ta nhận được là minh chứng rõ rệt cho sự bù đắp lượng chất xám chảy đi.

Hơn nữa, có nhiều người mang những thuận lợi họ tích lũy được ở nước ngoài về xây dựng đất nước hoặc trở thành những “trung gian” nhằm phát triển cơ hội làm ăn với các đối tác quốc tế. Ví dụ điển hình mà nhiều người biết đến là giáo sư Ngô Bảo Châu. Cháu tin chắc khó có ai có thể đảm bảo sự thành công của giáo sư nếu giáo sư công tác tại Việt Nam, nhưng việc giáo sư về nước bán thời gian đã trở thành một cầu nối quan trọng cho sự phát triển của ngành toán học nước nhà.

Vì vậy, việc kinh tế chưa phát triển không phải là nguyên nhân đáng lo ngại cho nạn “chảy máu chất xám” về lâu dài. Hơn thế, tự nhận thức được rằng kinh tế chưa phát triển càng phải làm cho chúng ta nỗ lực gấp đôi gấp ba trong việc tìm ra giải pháp cho vấn đề chất xám nan giải thay vì tự biện hộ và không tìm ra giải pháp hợp lý.

Nguyên nhân thứ hai, nguyên nhân cháu muốn nhấn mạnh, chỉ gói gọn trong hai từ là “CHÍNH SÁCH”. Không tạo được điều kiện thuận lợi cho nhân tài phát triển hay chính nhân tài cảm thấy không có chỗ để mình phát triển là điều cháu muốn nhắc đến. Cháu xin nêu ra mấy ví dụ có gợi ý giải pháp đi kèm để nói rõ hơn về điều này:

Ví dụ đầu tiên về giáo sư Nguyễn Lân Dũng trong một lần chia sẻ có nói về nỗi lo của mình khi Viện Vi sinh vật và Công nghệ sinh học được thành lập là làm sao có thể “nuôi” được các viện sỹ từ nước ngoài trở về với mức lương chỉ ba triệu đồng/tháng. Một giải pháp giáo sư đưa ra là Viện tự sản xuất các sản phẩm công nghệ cao dựa trên thực tế Việt Nam có thể tự nghiên cứu và sản xuất các sản phẩm này mà không cần nhập ngoại để tăng thêm thu nhập cho các viện sỹ. Song, theo giáo sư thì tiếc rằng nhà nước không đầu tư cho Viện để thành lập xưởng sản xuất này.

Quả thật đây là một giải pháp rất hay không chỉ trong trường hợp này mà còn áp dụng được một cách hệ thống khi các trí thức có khả năng tự làm ra sản phẩm để nâng cao thu nhập cho chính mình mà không cần đến việc tăng lương. Cháu không am hiểu về các thủ tục nên không biết thực hiện điều này có những khó khăn gì nhưng cháu băn khoăn không hiểu tại sao khi đây là một giải pháp hợp lý nhằm thu hút nhân tài lại không được giúp đỡ thực hiện.

Ví dụ tiếp theo là đầu tháng 3 năm 2014 đã có một sự kiện nổi tiếng khi thợ cơ khí Nguyễn Văn Thắng tại quận Long Biên, Hà Nội đã bị công an lập biên bản và phải dừng toàn bộ việc nghiên cứu, chế tạo máy bay trực thăng. Việc ngăn chiếc máy bay không đáp ứng được yêu cầu kĩ thuật bay lên trời là cần thiết, nhất là khi sự an toàn tính mạng con người có thể bị đe dọa nhưng đằng sau câu chuyện thì lại một lần nữa việc tạo điều kiện cho nhân tài được nhắc đến.

Một sự thật là mặt bằng chung dân trí nước ta chưa cao nên không bất ngờ khi nhiều người dân không am hiểu luật pháp. Những người hành luật hiểu điều này, nhưng song song với việc cơ quan chức năng vào cuộc thì không có ai thay mặt nhà nước đứng ra để hướng dẫn anh tìm đến các nhà khoa học và các kĩ sư chuyên môn để nâng cao an toàn và hoàn thiện sản phẩm?

Ở Mỹ một thời gian, cháu nhận thấy tại đây người ta chú trọng việc phát triển tài năng cá nhân như thế nào. Nếu những nhà sáng chế trong nước biết được câu chuyện về những đứa trẻ bên này với những ý tưởng sáng chế được các nhà tài trợ, các tổ chức tự tìm đến hỗ trợ về mặt tài chính thì không hiểu các anh sẽ cảm thấy buồn ra sao.

Có thể chúng ta chưa dồi dào về mặt tài chính để đầu tư vào những nhà sáng chế tiềm năng nhưng việc giới thiệu những con người này đến với những người có chuyên môn và am hiểu luật pháp đâu có khó khăn gì? Cháu biết tại miền Bắc có câu lạc bộ hàng không nhưng những “nhà khoa học chân đất” như anh Thắng liệu có biết?

Trường hợp tương tự như anh Thắng trước đó cũng đã xảy ra khi ông Nguyễn Quốc Hòa chế tạo thành công tàu ngầm mini nhưng chỉ cần đưa tàu xuống biển thì cơ quan chức năng sẽ vào cuộc. Lí do được đưa ra là vì chưa có “tiền lệ” với những phương tiện trên biển.

Đã là cái mới, là khoa học thì làm sao có tiền lệ được? Hay đúng hơn, “tiền lệ” phải được chính con người tạo ra trước những khát khao chính đáng của mình chứ cứ ngồi chờ thì bao giờ mới xuất hiện? Nếu sự thực thi pháp luật không nằm ngoài những điều cứng nhắc thì bao giờ những nhà sáng chế Việt Nam mới có thể tự có chỗ đứng cho riêng mình?

Cuối cùng cháu muốn nhắc đến là câu chuyện Flappy Bird. Chỉ dựa trên số người dùng thôi đã cho thấy sản phẩm này thành công như thế nào và với cháu thì điều này rõ ràng hơn khi xung quanh có những bạn nước ngoài cũng chơi Flappy Bird. Đáng tiếc thay khi đang ở trên đỉnh cao, trò chơi này đã bị “khai tử”. Nhiều lý giải được đưa ra cho là nguyên nhân dẫn đến quyết định này, nhưng cháu chỉ muốn nhắc đến việc anh Đông chưa có đủ tâm lý chuẩn bị cho thành công ở mức quốc tế.

Thực tế cho hay, cùng một thành công thì người Việt Nam sẽ phải chịu áp lực tâm lý lớn hơn người từ các nước phương Tây nhiều lần. Nếu văn hóa của phương Tây được thiết lập dựa trên sự trân trọng thành quả và tôn trọng lẫn nhau thì có lẽ với nhiều người Việt Nam, văn hóa được thiết lập dựa trên sự cào bằng và đồng hóa.

Cụ thể, người nước ngoài tôn trọng thành quả của người khác. Họ sẵn sàng ghi nhận những gì người khác làm được và không ngại dành những sự tán thưởng trong khi ngược lại, có lẽ vì thành công tầm quốc tế là một thứ xa vời với phần lớn dân ta nên sự xuất hiện của Flappy Bird thật khó chấp nhận và là một điều không bình thường.

Chỉ riêng đánh giá ở trên mạng cũng cho thấy rõ điều này khi người nước ngoài dành cho anh 4 hoặc 5 sao cùng với góp ý để game tốt hơn thì chính dân ta lại buông những lời nhục mạ. Việc tìm một đánh giá trên 2 sao của người dùng Việt khó ngang với việc tìm thấy đánh giá 1 sao của những người ngoại quốc.

Phải chăng với dân ta, khi người khác thành công hơn mình thì thay vì nỗ lực vươn lên, một bộ phận không nhỏ lại cảm thấy mất an toàn và cảm thấy sự yên ổn của mình đang bị đe dọa. Chính điều này dẫn đến hành động tiếp theo là mặc cho ai khen ngợi, coi Nguyễn Hà Đông như một tài năng, thì chính dân mình “lo” cho anh Đông về bản quyền, về sự “may mắn” của anh trong tương lai. Họ “lo” lắm, “lo” cho việc “đồng bào” giỏi hơn mình.

Thế là, với một người chưa có nhiều trải nghiệm về áp lực xã hội, vốn chỉ quen lặng lẽ thiết kế game, thì mất ăn mất ngủ hay căng thẳng trước những tấn công đầy ác ý này là một điều dễ hiểu. Cháu cảm tưởng như anh Đông không khác gì một chú chim nhỏ đang cố ngoi lên trên từng chiếc cột giống trong game anh viết ra. Anh thật sự cần sự trợ giúp về mặt pháp lý cũng như tinh thần lớn từ bên ngoái.

Vào lúc đó, báo chí đã không ngừng đưa tin việc Phó thủ tướng có cuộc gặp riêng với Nguyễn Hà Đông, qua đó cho thấy sự khích lệ nhân tài lớn lao của riêng Phó thủ tướng cũng như các bậc lãnh đạo. Cháu thật sự ngưỡng mộ việc làm này của Phó thủ tướng nhưng có lẽ nó chưa đủ để ngăn việc anh Đông đặt dấu chấm hết cho đứa con tinh thần của mình.

Cháu nêu ra các ví dụ trên, là những điều có thể dễ dàng tìm thấy trên Internet, cũng để thấy rõ một điều rằng nếu việc tìm những điều cản trở nhân tài Việt Nam đến với thành công lại dễ dàng thế này thì phải chăng đâu đó trên khắp đất nước mình, những câu chuyện tương tự vẫn đang xảy ra từng ngày?

Là một du học sinh, cháu có nhiều cơ hội để tiếp xúc với những người cùng giới. Với cháu, du học sinh là những người đầy nhiệt huyết, dám nghĩ, dám làm và dám thoát khỏi vùng an toàn của mình để vươn lên thay đổi cuộc sống. Không ít trong số họ đã vô cùng thành đạt và du học như một bước đệm để họ tìm đến thành công đó.

Tiếc rằng sau khi đặt chân ra nước ngoài, một lượng không nhỏ đã quyết định ở lại không quay về, một phần vì họ được đáp ứng cuộc sống dư dả, được đáp ứng điều kiện lao động và làm việc đầy triển vọng nhưng trên hết, đó là vì thế hệ trẻ không nhận được một tín hiệu cụ thể nào rằng họ chính là chủ nhân tương lai của đất nước, rằng đất nước ngày đêm chờ họ về cống hiến và tự hào về họ.

Điều này sẽ không thể thay đổi nếu chúng ta không tự thay đổi cách nhìn nhận trong việc đối xử với nhân tài. Lượng du học sinh ngày càng gia tăng nhưng ngày càng ít người chọn con đường trở về.

Dù biết xã hội Việt Nam vẫn còn nhiều điều phải giải quyết và cháu cũng tin chắc một điều rằng với sức trẻ và sự quyết tâm thì không có gì là không làm được. Song nếu như những con người tài giỏi cứ lần lượt “rũ áo” ra đi thì chất lượng thế hệ trẻ của chúng ta sẽ ra sao? Cháu mong cùng với nhiệt huyết và tài năng của mình, Phó thủ tướng sẽ quan tâm hơn về vấn đề này. Những người Việt Nam ở khắp mọi nơi vẫn mong một ngày được góp sức mình xây dựng đất nước.

Mai Đức Anh

Du học sinh tại Truman State University

Missouri, United Stated

Bài gốc có thể xem tại đây.